21 marca witamy wiosnę, a co za tym idzie zapewne wybierzemy się na spacer by podziwiać budzącą się do życia przyrodę. Ciesząc się z nadejścia pierwszego dnia wiosny warto również pamiętać o wyjątkowych drzewach, które w tym dniu obchodzą swoje święto. 21 marca to także Dzień Wierzby.
W naszym kraju występuje 28 gatunków wierzby, najliczniej występujące to wierzba biała, krucha i wiciowa. Bez problemu jednak większość z nas wymieni jeszcze przynajmniej dwa gatunki. Drzewo to, wpisało się na stałe w charakterystyczny wiejski krajobraz. Wszystko dlatego, że wierzby były często sadzone wzdłuż dróg, na polach i miedzach, a jako że bardzo lubią stanowiska wilgotne, rosły też nad brzegami rzek, niewielkich strumieni czy stawów. Można było je spotkać na mokradłach, gdzie tworzyły skupiska zwane łęgami.
Czy wierzby nadal mają się dobrze?
Niestety, obecnie drzewa te znikają z krajobrazu. Brzegi rzek, przy których rosły łęgi wierzbowo-topolowe są regulowane i utwardzane. Do wycinania zadrzewień śródpolnych, których elementem były wierzby przyczyniła się postępująca mechanizacja i intensyfikacja rolnictwa. Wycięto je by ułatwić sobie uprawę roli. Remonty i przebudowy dróg powodują, że znikają też te przydrożne. Wszystkie te działania znacząco zubażają krajobraz i powodują również spadek bioróżnorodności. Skupiska tych drzew są dogodnym siedliskiem dla wielu gatunków zwierząt. Ponadto, wierzba jest chyba jedynym gatunkiem drzewa, które tak dobrze znosi ogławianie, czyli regularne przycinanie. Usuwa się wtedy wszystkie gałęzie z czubka drzewa. W jej przypadku jest to nawet zabieg wskazany i konieczny. Pamiętajmy jednak żeby nie powtarzać go częściej niż co 4 - 5 lat. Ogławia się przede wszystkim wierzby białe i kruche. W wyniku regularnego ogławiania tworzy się tak zwana głowa, czyli charakterystyczne zgrubienie na czubku pnia. Gałęzie wierzby bardzo szybko odrastają. Nieogławiane przez lata wierzby są znacznie bardziej narażone na złamanie pod wpływem wiatru lub nawet własnego ciężaru. Wszystko dlatego, że ich drewno jest bardzo kruche. Niestety rozłupane zamierają. Wierzby głowi się najczęściej w marcu, zdarza się, że i w kwietniu. Tymczasem powinno się to robić nie tylko, zanim drzewa odpuszczą soki, lecz także przed rozpoczęciem przez ptaki sezonu lęgowego, czyli przed 1 marca. W głowach wierzb tworzą się liczne pęknięcia, dziuple oraz szczeliny, dające schronienie i miejsca lęgowe dla ponad 100 gatunków ptaków. W gałęziach tych drzew gniazdują mazurki, sikory, pliszki ale także kraski, dudki i pójdźki. W wierzbowych pniach znajdują schronienie także zające, jeże i liczne gryzonie, a w spróchniałym drewnie chętnie spędzają zimę padalce. Korzyści z występowania tych drzew czerpią również zapylacze. Dość wcześnie kwitnące wierzby stanowią źródło pożywienia między innymi dla pszczół i trzmieli.
Drzewa te, cenne są dla przyrody także z innych powodów. Rosnące nad brzegami rzek umacniają je i regulują poziom wody. Mają wysokie właściwości absorpcyjne. Są bardzo efektywne w pochłanianiu z gleby i wody metali ciężkich oraz toksycznych związków, dzięki czemu oczyszczają glebę i wodę. Ich korzenie są w stanie wychwycić nawet 80% zanieczyszczeń, dzięki czemu świetnie sprawdzają się w rekultywacji środowiska. Te właściwości są wykorzystywane w hydrobotanicznych oczyszczalniach ścieków.
Wierzby sadzone były na podmokłych terenach nie bez powodu, pomagały one w melioracji gruntów, działając niczym pompy zasysające z gruntu nadmiar wody. Całe szpalery tych drzew sadzone blisko rzek były naturalną zaporą w czasie powodzi, zatrzymywały również krę podczas wiosennych roztopów. Gałęzie pochodzące z ogławianych wierzb używane były do ogrzewania domostw, jako materiał do tworzenia koszy, mioteł, a także do budowania płotów i zagród dla zwierząt. Wierzba znalazła również zastosowanie w medycynie ludowej. Wywar z kory wierzby od wieków stosowano w chorobach, w których dziś podaje się leki z kwasem salicylowym. Bo łagodzi ból i pomaga w gorączce. Dawniej wierzono również, że połykane bazie wierzbowe leczą choroby gardła.
Wierzba miała dawniej ogromne znaczenie symboliczne. W kulturze ludowej wierzbę postrzega się jako drzewo magiczne, przywołujące szczęście, płodność, zdrowie i siły witalne. Szybkie odrastanie ogłowionych wierzb sprawiło, że drzewa te były uznawane za symbol odradzającego się życia. Stąd też kojarzone są ze Świętami Wielkanocnymi. Z wierzbowych gałązek powstają palmy święcone w Niedzielę Palmową. Natomiast wierzbowe rózgi wykorzystywane były kiedyś podczas tradycyjnego śmigusa – w Poniedziałek Wielkanocny. Chłopcy uderzali nimi panny co miało wypędzić zimową ospałość, zapewnić zdrowie, szczęście, a przede wszystkim płodność. Na pierwszy po zimie wypas, krowy gonione były wierzbowymi witkami lub przeprowadzane były pod gałęziami wierzb. Wszystko to miało zapewnić im płodność i mleczność. Fragmenty wierzbowych gałązek z palmy wielkanocnej wkładane były w skiby ziemi na polu, aby zapewnić urodzaj i chronić plony przed gradobiciem. Natomiast w sadach uderzano drzewa witkami wierzbowymi aby dobrze rodziły. Fragmenty gałązek pozostawiano także we wszystkich budynkach w gospodarstwie, kurnikach, chlewach, oborach, a nawet umieszczano je w ulach.
Wierzba uważana jest za najbardziej "polskie drzewo". Ma też duże znaczenie dla przyrody i kultury polskiej. Pisali o niej poeci, interesowali się nią malarze. Warto ją chronić i pamiętać o niej nie tylko w czasie jej święta. Dlatego zachęcamy aby podjąć wyzwanie i zasadzić wierzbę. Jest to łatwiejsze niż się wydaje. Nie trzeba nawet kupować sadzonki. Wystarczy, że wczesną wiosną, utniesz z wierzby gałązkę o średnicy 0,5–1 cm i długości około 50 cm. Pamiętaj by robić to wtedy gdy grunt nie będzie już zmarznięty. Następnie znajdź miejsce, gdzie chcesz zasadzić wierzbę, zrób długi na około 20 cm dołek, włóż w niego gałązkę i jeśli jest taka potrzeba zasyp delikatnie. Należy pamiętać, że wierzba lubi wilgotne podłoże. Odwiedzaj swoją sadzonkę w suche i gorące dni by ją podlewać. Następnego roku, wiosną na Twojej sadzonce zapewne pojawią się pierwsze listki. Powodzenia!
E. Fraszczyńska
Bibliografia:
1. „Tego nie wiesz o drzewach”, H. Będkowska, E. Marszałek, A. Pikus, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2012
2. www.ekokalendarz.pl
3. www.bocian.org.pl