Jesień kalendarzowa i astronomiczna w tym roku wypadają dokładnie tego samego dnia, bo 23 września, i świat przyrody pokazuje dobitnie, że jesień fenologiczna już się rozpoczęła. Kiedy myślimy o przyrodzie jesienią, największe zainteresowanie budzą jesienne wędrówki ptaków. Niewiele jednak uwagi poświęcamy innej, fascynującej grupie zwierząt, która owiana złą sławą schodzi na dalszy plan. Zupełnie niesłusznie, bo stanowi brakujące ogniwo w łańcuchach pokarmowych i utrzymaniu równowagi w ekosystemach. Mowa o nietoperzach!
Nietoperze to jedyna grupa ssaków, która ma zdolność do aktywnego lotu, unosząc się w powietrzu niczym ptaki. Zresztą, do sposobu poruszania się odwołuje się naukowa nazwa nietoperzy Chiroptera, wywodzi się ona z greki i dosłownie oznacza „rękoskrzydłe”. Sztuka latania udaje się tym zwierzętom dzięki wydłużonym kościom kończyny przedniej, a zwłaszcza czterem palcom, które podtrzymują i za pomocą mięśni wprawiają w ruch elastyczną błonę skórną. Błona lotna rozpięta jest na kościach kończyny przedniej, kończyny tylnej i na ogonie.
Nietoperze są ssakami, a więc: ich ciało pokryte jest włosami, samice posiadają gruczoły mleczne, mają charakterystyczną budowę szkieletu, uzębienie oraz są żyworodne. Występują na całej kuli ziemskiej i dotychczas stwierdzono ok. 1400 gatunków. Liczba ta prawdopodobnie będzie rosła, ponieważ dostępność coraz to nowych metod badań w szczególności genetycznych pozwala na precyzyjne określenie i wyodrębnienie nowych gatunków. W Polsce obecnie wg aktualnego stanu wiedzy, występuje 27 gatunków. Wszystkie (!) są objęte ochroną gatunkową, co również wskazuje na ich nieocenioną rolę, jaką pełnią w przyrodzie. 70% wszystkich nietoperzy występujących na świecie jest owadożerna, 23% jest owocożernych, 5% odżywia się pyłkiem i nektarem, 2% małymi kręgowcami, np. małymi rybami. Badania chiropterologów wykazały, że 1 nietoperz w ciągu jednej nocy, może upolować aż 2-3 tysiące owadów (m.in. komarów). W związku z tym, że większość gatunków owadów, którymi żywią się nietoperze jest zaliczana do szkodników człowieka, dziwią w dalszym ciągu podtrzymywane uprzedzenia i strach względem tej pożytecznej grupy zwierząt. Szacuje się że tylko w Stanach Zjednoczonych oszczędności na stosowaniu pestycydów w rolnictwie, wynikające wyłącznie z obecności nietoperzy i ich „nocnych łowów” na szkodniki, wynoszą ok. 50 mld $ rocznie.
Jesień to bardzo ważny czas, ponieważ od połowy września aż do połowy listopada nietoperze odbywają gody, uzupełniają zapasy tłuszczu przed zimową hibernacją oraz wyruszają na wędrówki, czyli migrują. Najczęściej mamy do czynienia z trasami krótkimi, na niezbyt duże odległości, np. u gacków albo mopków, natomiast wprowadzają w zdumienie obserwacje chiropterologów, z których wynika, że karliki oraz borowce pokonują odległość nawet 2000 km! Odbywają trasy na linii Estonia – Belgia – Niemcy – Włochy!
Niestety na nietoperze czyha wiele zagrożeń. Z uwagi na termomodernizację domów nietoperze tracą miejsca, w których mogłyby schronić się zimą i latem, dlatego dla tej uprzywilejowanej grupy zwierząt prowadzone są zabiegi w ramach ochrony czynnej. W lasach i wiejskich osadach można zobaczyć stare ziemianki i piwnice, które są poddane pracom uszczelniającym, aby zimą na czas hibernacji, zapewnić nietoperzom stałą temperaturę powietrza, tak aby nie spadła poniżej 0°C. Kolejnym przykładem jest rozwieszanie na drzewach skrzynek – szczelinowych albo typu Stratman, w których może zmieścić się nawet 240 karlików. Pomimo że nietoperze potrafią dożyć nawet 30, a nawet 40 lat, to jednak 40% młodych ginie w pierwszych miesiącach życia, dlatego tak ważne jest pielęgnowanie najbliższego otoczenia, w którym wiemy, że przebywają nietoperze, a wartością dodaną, niejako przy okazji, będzie mniejsza ilość latających dookoła domu nocnych owadów.
tekst: J. Kacprzak
